Γράφει η Ιωάννα Στουφή-Πουλημένου
Η Ανάσταση του Χριστού αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της χριστιανικής πίστης. Αυτό διατυπώνει με σαφήνεια ο απόστολος Παύλος: «Εἰ δὲ Χριστός οὐκ εγήγερται, ματαία ἡ πίστις ὑμῶν» (Α΄ Κορ. 15, 17). Εάν ο Χριστός δεν αναστήθηκε, όλα είναι μάταια, δεν υπάρχει ελπίδα και προσδοκία σωτηρίας του ανθρώπου. Η νίκη του Χριστού κατά του θανάτου, η συντριβή του βασιλείου του Άδη, είναι η προϋπόθεση και η απαρχή της σωτηρίας της ανθρωπότητας, της συμμετοχής των πιστών στη Βασιλεία του Θεού στα Έσχατα.
Αυτήν τη θεμελιώδη διδασκαλία της Εκκλησίας για τη ζωή και τον θάνατο, τον ουρανό και τον Άδη, το φως και το σκοτάδι, την πτώση και την αναδημιουργία, την αμαρτία και τη σωτηρία, την κατήφεια του θανάτου και τη χαρά της ζωής και της Ανάστασης προσπάθησε και η βυζαντινή τέχνη να εκφράσει με την παράσταση της Εἰς Ἅδου Καθόδου.
Δεν απεικόνισε το ίδιο το γεγονός της Ανάστασης στην ιστορική του διάσταση – εξάλλου δεν υπήρξαν ανθρώπινοι μάρτυρες του γεγονότος – αλλά την ένδοξη Κάθοδο του Χριστού στον Άδη και το χαρμόσυνο μήνυμα της σωτηρίας του ανθρώπου. Αυτή την εικόνα ο βυζαντινός καλλιτέχνης την αποκαλεί συνειδητά H ANACTACIC και ο πιστός που την προσκυνά γνωρίζει ότι η Ανάσταση του Χριστού είναι και δική του ανά-σταση: «Εἰ δὲ Χριστός … ἐγήγερται, πῶς λέγουσίν τινες ἐν ὑμῖν ὅτι ἀνάστασις νεκρῶν οὐκ ἔστιν;» (Α΄ Κορ. 15, 12).
Θεμελιώδους δογματικής σημασίας, λοιπόν, η παράσταση της Ανάστασης, από την εποχή της δημιουργίας της – πιθανόν στο ξεκίνημα του εβδόμου αιώνα – ιστορήθηκε στους τοίχους και τα προσκυνητάρια των εκκλησιών, κόσμησε εικονογραφημένα χειρόγραφα και άλλα έργα τέχνης. Όπως όλα τα εικονογραφικά θέματα, ακολούθησε μια εξελικτική πορεία με εμμονή στα ουσιώδη και, παράλληλα, με προσθήκη νέων στοιχείων και παραλλαγών, χωρίς να αλλοιώνεται το θεολογικό της περιεχόμενο. Αντίθετα, αυτό γινόταν σαφέστερο και πιο εύληπτο από τους πιστούς.
Προς αυτή την κατεύθυνση, της μεγαλύτερης δηλαδή ανάλυσης και αναδιατύπωσης του θεολογικού μηνύματος της βυζαντινής «Ανάστασης», πολλά πρόσφερε η παλαιολόγεια τέχνη. Σκηνές πολυπρόσωπες, αφηγηματικές και ευρηματικές συνδυάζουν τη δογματική διδασκαλία, τη λατρεία και την υμνολογία της Εκκλησίας με τον λυρισμό και τον ουμανισμό των Παλαιολόγων και αντανακλούν το πνεύμα της κοινωνίας της εποχής, που δημιουργεί το έργο τέχνης και ταυτόχρονα γίνεται ο αποδέκτης του.
Την περίοδο αυτή διαδίδεται και ο εικονογραφικός τύπος της Ανάστασης, κατά τον οποίο ο Χριστός ανασύρει ταυτόχρονα και τον Αδάμ και την Εύα. Τώρα πλέον η Εύα διαδραματίζει ισότιμο με τον Αδάμ ρόλο στην κύρια δράση της παράστασης. Για την Εκκλησία η Ανάσταση του Χριστού είναι αναδημιουργία «ἐν Χριστῷ», αναγέννηση και ανακεφαλαίωση όλης της δημιουργίας, η δυνατότητα που παρέχεται στον άνθρωπο να αναστηθεί και αυτός και να ζήσει αιώνια. Έτσι η παράσταση δεν μπορεί πλέον να εκφράζει την πτωτική κατάσταση, τη σχέση υποταγής της Εύας στον Αδάμ, αλλά την ισότιμη σχέση άνδρα και γυναίκας στη νέα δημιουργία και τη μέλλουσα ζωή.
Υποστηρίζεται ότι η ανάδειξη της Εύας (γυναίκας) στην παράσταση της Ανάστα-σης, κατά την παλαιολόγεια εποχή, σχετίζεται με την ιδιαίτερη τιμή προς την Παναγία. Εδώ θα πρέπει να δούμε την επίδραση του Ησυχασμού. Η Θεοτόκος αποτελεί, στην υπέρτατη μορφή της, την πραγμάτωση της κοινωνίας του ανθρώπου με τον Θεό, κατ’ εξοχήν βέβαια με τη Θεία Σύλληψη και τον «ἀπόρρητον τόκον», αλλά και με όλη της τη ζωή. Από την παιδική ακόμη ηλικία εισήλθε και παρέμεινε στα Άγια των Αγίων. Η Παναγία γίνεται το κατ’ εξοχήν παράδειγμα και υπόδειγμα του ησυχαστικού βίου και ακόμη κάτι περισσότερο: το μέσον της πραγματικής κοινωνίας του ανθρώπου με τον Θεό.
Παράλληλα, θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν τον αναβαθμισμένο ρόλο των γυναικών στην παλαιολόγεια κοινωνία, όπως κυρίως φαίνεται στη χορηγία εκκλησιαστικών μνημείων και άλλων έργων τέχνης. Γυναίκες, κυρίως, της βασιλικής αυλής ή της αριστοκρατίας είναι συχνά κτίτορες σημαντικών εκκλησιαστικών μνημείων, χορηγοί έργων τέχνης ή κάτοχοι κωδίκων.
