Γράφει η Ιωάννα Στουφή-Πουλημένου, Καθηγήτρα Χριστιανικής Αρχαιολογίας και Τέχνης, ΕΚΠΑ
Είχαν οι ζωγράφοι στις απαρχές της χριστιανικής εικονογραφίας επίγνωση ότι η ζωγραφική τους αποτελεί “αγιογραφία”, ότι απεικονίζουν αγίους και αγίες;
Τα πρώτα δείγματα της χριστιανικής τέχνης, κυρίως της ζωγραφικής και γλυπτικής, βρίσκονται στους παλαιοχριστιανικούς τάφους, στα κοιμητήρια των χριστιανών, και στους πρώτους οίκους λατρείας. Αυτοί οι χώροι αποτελούν τα αρχαιότερα χριστιανικά μνημεία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο χαρακτήρας της ταφικής ζωγραφικής, και μάλιστα των κατακομβών, ήταν πρωτίστως συμβολικός. Θέματα ακόμη και ιστορικά, όπως γεγονότα δηλαδή από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, έχουν συχνά έντονο συμβολικό χαρακτήρα. Δεν θα πρέπει, όμως, να παραθεωρηθεί και ο ιστορικός χαρακτήρας των σκηνών αυτών. Πολλές από αυτές εμφανίζονται για πρώτη φορά την περίοδο αυτή, και μάλιστα στην ταφική ζωγραφική, και ο εικονογραφικός πυρήνας τους θα παραμείνει απαράλλακτος στους αιώνες.
Την προέλευση των εικονογραφικών θεμάτων των κατακομβών θα πρέπει να την αναζητήσουμε σε παλαιότερα χριστιανικά, και όχι μόνο, κυρίως ταφικά μνημεία, όπως μαρτύρια ή μαυσωλεία
κ.ά. Εικονογραφικές και τεχνοτροπικές ομοιότητες των θεμάτων αυτών συναντάμε σε προκωνσταντίνεια μνημεία, όπως το αρχαίο Κοιμητήριο της Nola στην Ιταλία (γύρω στο 200), τη Συναγωγή και το βαπτιστήριο του ευκτηρίου οίκου στη Δούρα Ευρωπό (231-232), τα ψηφιδωτά κάτω από τη βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό κ.ά.
Παρόμοιες επισημάνσεις μπορούν να γίνουν και για την τεχνική και την τεχνοτροπία της ζωγραφικής αυτής. Χρησιμοποιήθηκαν κυρίως τρεις τεχνικές: η νωπογραφία (fresco), η τέμπερα (secco, ξηρογραφία) και η μεικτή τεχνική. Στη νωπογραφία, τεχνική γνωστή από την αρχαιότητα, τα χρώματα τοποθετούνται πάνω σε νωπό σοβά. Έτσι αυτά απορροφώνται και εισδύουν σ’ αυτόν, ώστε το ζωγραφικό αποτέλεσμα να είναι πολύ σταθερό. Αντίθετα στην ξηρογραφία, το χρώμα τοποθετείται σε ήδη στεγνή και σκληρή επιφάνεια με τη βοήθεια συνδετικού υλικού, συνήθως γάλακτος ή λευκώματος αυγού. Στη μεικτή τεχνική γίνεται χρήση και των δύο τεχνικών.
Η τεχνοτροπία που υιοθετήθηκε δεν ήταν άλλη από την τρέχουσα τεχνοτροπία της ζωγραφικής της ύστερης αρχαιότητας. Οι ζωγράφοι διακοσμούσαν τους τάφους και τους ευκτήριους οίκους με τον ίδιο ζωγραφικό τρόπο που θα διακοσμούσαν και τα σπίτια των πελατών τους. Ασφαλώς, ανάλογα με τη λειτουργία του χώρου, γινόταν και η κατάλληλη επιλογή των θεμάτων. Με τρόπο εμπρεσσιονιστικό, χωρίς συνήθως σταθερό σχέδιο και αυστηρά περιγράμματα, δημιουργούσαν συνοπτικά μορφές σε δράση, με γρήγορες και ελαφρές πινελιές πάνω στο λευκό επίχρισμα. Έτσι τα σώματα αποβάλλουν, κατά κάποιον τρόπο, την υλική τους υπόσταση και μετατρέπονται σε μορφές φευγαλέες και άυλες. Έχει ιδιαίτερα μελετηθεί η επίδραση της φιλοσοφίας του Πλωτίνου στη διαμόρφωση και τον χαρακτήρα της πρώιμης χριστιανικής τέχνης, αν και έχουν διατυπωθεί και επιφυλάξεις για την απολυτότητα μιας τέτοιας θέσης.
Από τις αρχαιότερες χριστιανικές τοιχογραφίες, που έχουν σωθεί έως σήμερα, είναι αυτές που κοσμούν το βαπτιστήριο του ευκτήριου οίκου στη Δούρα-Ευρωπό, το σημερινό Al-Sal-hieh της Συρίας. Η μετατροπή της οικίας σε ευκτήριο οίκο έγινε το 231-232, ενώ η μετατροπή τού ΒΔ διαμερίσματος σε Βαπτιστήριο το 241. Την κολυμβήθρα κάλυπτε καμάρα με απεικόνιση ενάστρου ουρανού. Στον χώρο απεικονίζονται επίσης ο Καλός Ποιμήν (Χριστός) με το κοπάδι του, η Σαμαρείτιδα, η παράσταση του Δαβίδ και Γολιάθ, η Επίσκεψη των Μυροφόρων στο μνήμα του Κυρίου, η Ίαση του Παραλυτικού και το θαύμα στην Τιβεριάδα.
Αυτό που είναι φανερό είναι ότι η ζωγραφική δεν επιδιώκει πλέον να αναπαραστήσει τη φυσική πραγματικότητα, αλλά να υπαινιχθεί μια άλλη πραγματικότητα (πνευματική), η οποία κάνει τον πιστό να προσδοκά τη σωτηρία του. Αυτή η πρώτη χριστιανική ζωγραφική εξελίχθηκε ανάμεσα στους αιώνες, εμπλουτίσθηκε εικονογραφικά και τεχνοτροπικά και αποτέλεσε τη βυζαντινή ζωγραφική, μια ζωγραφική που και σήμερα αποτελεί τη βασική εικαστική έκφραση της ορθόδοξης εικονογραφίας και λατρείας, αυτή που αποκαλούμε ‘‘αγιογραφία”.
