Γράφει η Παναγιώτα Κατωπόδη
Με τον όρο Βυζαντινή συνδέεται μια χρονική περίοδος και ένας γεωγραφικός χώρος των οποίων τα όρια δεν ορίζονται σαφώς, αλλά μετακινούνται ανάλογα με την οπτική γωνία από την οποία μελετώνται. Ο όρος ζωγραφική αποδίδει ποικίλες εκφράσεις των εικαστικών τεχνών, τα εκφραστικά μέσα των οποίων είναι το σχέδιο και το χρώμα που συνθέτονται πάνω σε μία επιφάνεια. Η Βυζαντινή ζωγραφική είναι μια εκκλησιαστική τέχνη που με τα δικά της εκφραστικά μέσα παρουσιάζει τα πρόσωπα και τα γεγονότα, τα φέρει στο παρόν των θεατών, τα κάνει παρόντα. Η ζωγραφική αυτή, χρησιμοποιώντας τα εικαστικά της εργαλεία και τους τρόπους της, προτείνει εμπειρίες, διευκολύνει σχέσεις και συστήνει ζωή ως κοινωνία. Ο εικονογράφος σήμερα έχει στην διάθεσή του πλήθος υλικών και τεχνικών, ο στόχος του όμως είναι ένας. Ἡ τῶν πάντων ἐν Χριστῷ και ἐν ἀγάπῃ, η ενότητα. Όπως κάθε τέχνη, έτσι και η Βυζαντινή ζωγραφική, προϋποθέτει μάθηση και αυτή διδάσκεται όπως η γραφή, έως ότου ο τεχνίτης να προσθέσει το προσωπικό του στοιχείο, την δική του γραφή που θα τον κάνει δημιουργό γιατί το έργο του θα βγει από το χέρι και την ψυχή του.
Οι τεχνίτες-μαΐστορες της εικονογραφίας στις απαρχές της βυζαντινής ζωγραφικής μάθαιναν την τέχνη τους μέσα σε οργανωμένες συντεχνίες (μπουλούκια) και υπό την επίβλεψη μεγάλων ζωγράφων. Η εκμάθηση λοιπόν ήταν πρακτική και δεν υπήρχαν τεχνικά εγχειρίδια. Εντούτοις κυκλοφορούσαν τετράδια σχεδίων-ανθιβόλων, τα οποία χρησιμοποιούσαν οι δημιουργοί στο έργο τους, είτε στο τοίχο, είτε στην φορητή εικόνα. Μαρτυρίες για τέτοια τετράδια εργασίας έχουμε από έγγραφα Διαθηκών που διασώθηκαν μέχρι σήμερα, αφού αυτά τα κληροδοτούσαν οι ζωγράφοι σε μαθητές τους ή σε συγγενείς τους. Ένας μεγάλος αριθμός τετραδίων ανθιβόλων φυλάσσεται στο Χριστιανικό και Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών καθώς και σε ιδιωτικές Συλλογές, (Ανθίβολα από τους Χιονιάδες. Συλλογή Μακρή-Μαργαρίτη, Επιστ. Επιμ. Κατσελάκη Ανδ., Νάνου Μ., Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, Υπ. Πολιτισμού, Διευθ. Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Αθήνα 2009).Η τεχνικής της ιστόρησης των εικόνων δεν οργανώθηκε σε βιβλίο παρά μόνο τον 17ο αιώνα από τον Διονύσιο εκ Φουρνά μοναχό και ζωγράφο (Η Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, εκδόθηκε από τον Χρ. Παπαδόπουλο-Κεραμέα, Πετρούπολη 1909), ο οποίος συνέλεξε διάφορες οδηγίες που κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους ζωγράφους και τις παράθεσε χωρίς σύνθεση σε ένα Εγχειρίδιο. Οι οδηγίες του Διονυσίου δεν είναι εύχρηστες για το σύγχρονο ζωγράφο, αφού τα υλικά που χρησιμοποιούνται δεν μπορούν να βρεθούν στις μέρες μας. Πρόκειται όμως για μια ιστορική μαρτυρία και ένα σημαντικό αρχείο μελέτης. Γνωρίζουμε ακόμα την ύπαρξη κάποιων οδηγιών εικονογράφησης από Κώδικες μονών, όπως της Μονή του Αγίου Παντελεήμονος του Άθω (Βαφειάδης Κ., Εγχειρίδια Ζωγραφικής στο Βυζάντιο. Η μαρτυρία του Κώδικος Ι.Μ. Παντελεήμονος 259, Αθήνα 2017).
Στα μέσα του 20ου αιώνα ο Φώτης Κόντογλου διακηρύσσει την ανάγκη για επιστροφή στην παραδοσιακή βυζαντινή ζωγραφική. Προσπαθώντας να την «καθαρίσει» από κάθε «ξενόφερτη καινοτομία», όπως χαρακτηρίζει τα δυτικά πρότυπα που ακολουθούν οι τεχνίτες από τα μέσα του 18ου αιώνα. Καταγράφει τις απόψεις του, τις οποίες ακολουθεί πιστά ο ίδιος και οι μαθητές του, στο δίτομο βιβλίο του Ἔκφρασις τῆς Ὀρθοδόξου Εικονογραφίας, Ἀθήναι 1960 (α΄ έκδοση).
Στο έργο αυτό ο Κόντογλου προτρέπει τον ασκούμενο αγιογράφο να αντιγράφει πιστά έργα των μεγάλων ζωγράφων και να ασκείται σε αυτά χρησιμοποιώντας χρώματα ταπεινά και αυστηρά, όπως εκείνοι. Το βιβλίο αυτό είναι πολύτιμο σήμερα για κάθε αγιογράφο όχι μόνο για τις τεχνικές που ακολουθεί, αλλά κυρίως για τους εικονογραφικούς τύπους όλων των αγίων και τα επιγράμματα που γράφονται στις παραστάσεις και στα ειλητά των αγίων προσώπων. Σύγχρονοι ζωγράφοι έχουν γράψει εγχειρίδια τεχνικών αγιογραφίας που κατευθύνουν τον μαθητευόμενο ζωγράφο στα στάδια που πρέπει να ακολουθήσει για να εξασκηθεί στην τέχνη του. Πλην όμως το κυριότερο που πρέπει να κάνει είναι πρώτα να μελετήσει τα έργα των παλαιότερων τεχνιτών, τις πηγές έμπνευσης τους και μετά με αγάπη, πίστη, πολλή υπομονή και επιμονή να ασκηθεί πρωτίστως στο σχέδιο και μετά στο χρώμα.
