Γράφει ο Κώστας Καρατάσος
Η χειραφέτηση και η μάθηση τις τελευταίες δεκαετίες χρησιμοποιούνται σχεδόν ντετερμινιστικά. Ο Gert Biesta, ο πιο επιδραστικός σήμερα φιλόσοφος της εκπαίδευσης θεωρεί ότι είναι μεγάλο το ζήτημα σήμερα στην εκπαίδευση η αναφορά στη χειραφέτηση μέσω της μάθησης.
Αν γίνεται αυτό, η μάθηση έχει καταλήξει ως ένα μέσο εξημέρωσης ή ένα μέσο αποβλάκωσης [αποχαύνωσης] (stultification), όπως πολύ όμορφα τοποθετεί ο Jack Ranciere.
Η ιδέα ότι η χειραφέτηση απαιτεί μάθηση είναι αυτή που εν μέρει έχει έρθει σε εμάς από τον Διαφωτισμό και την πρόταση του Immanuel Kant ότι μπορούμε να ξεφύγουμε ή να ξεπεράσουμε την ανωριμότητα μας – τον ετεροκαθορισμό μας – αν έχουμε το θάρρος να αξιοποιήσουμε τις ορθολογικές ικανότητές μας. Αλλά πιο συγκεκριμένα, η σύνδεση μεταξύ χειραφέτησης και μάθησης μπορεί να βρεθεί στη μαρξιστική ιδέα ότι για να απελευθερωθούμε από την καταπιεστική λειτουργία της εξουσίας, πρέπει να εκθέσουμε τον τρόπο λειτουργίας της εξουσίας.
Χειραφέτηση και μάθηση
Το ερώτημα αν υπάρχει χειραφέτηση χωρίς μάθηση αποτελεί και θα αποτελεί σημαντικό ζήτημα για όλους όσοι ασχολούνται με την εκπαίδευση. Υπάρχει δυνατότητα δηλαδή να οραματιστούμε ευκαιρίες για χειραφέτηση και, πιο συγκεκριμένα, για χειραφέτηση χωρίς μάθηση; Ο Biesta μελετά το θέμα με ειδική αναφορά στον Paulo Freire.
Η εκπαιδευτική «μετάφραση» αυτής της «λογικής» της χειραφέτησης λαμβάνει βασικά δύο μορφές, μία που μπορεί να χαρακτηριστεί ως μονολογική (monological) και μια που μπορεί να χαρακτηριστεί ως διαλογική (dialogical).
Η πρώτη έννοια, η μονολογική αποτελεί την πιο άμεση μετάφραση. Υποθέτει ότι η χειραφέτηση χρειάζεται έναν εξωτερικό παράγοντα, μια παρέμβαση. Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι πραγματώνεται από κάποιον/α που επιθυμεί να σπάσει τα δεσμά της κάθε εξουσίας και να περάσει στο επόμενο στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι για να πραγματοποιηθεί η χειραφέτηση χρειάζονται δυο “ρόλοι”. Αυτοί του απελευθερωτή / χειραφετητή (emancipator) και του χειραφετούμενου. Εδώ πρόκειται για μια σχέση που βασίζεται σε μια θεμελιώδη ανισότητα (inequality).
Αυτή είναι μια «λογική» της χειραφετητικής / απελευθερωτικής εκπαίδευσης (emancipatory education) – μια λογική που θα μπορούσαμε επίσης να ονομάσουμε «αποικιακή» (“colonial”) (για παράδειγμα, Andreotti, 2011) -όπου ο δάσκαλος γνωρίζει και οι μαθητές δεν γνωρίζουν ακόμα· όπου είναι καθήκον του δασκάλου να εξηγήσει τον κόσμο στους μαθητές και όπου είναι καθήκον των μαθητών να γίνουν τελικά τόσο γνώστες όσο ο δάσκαλος. Σε αυτό το πλαίσιο, υπάρχει ένα σαφές μαθησιακό καθήκον για το μαθητή· ένα καθήκον που είναι στην ουσία αναπαραγωγικό (reproductive) στο ότι έχει ως στόχο την απόκτηση των γνώσεων/ιδεών του δασκάλου- χειραφετητή.
Τεράστιος πυλώνας, οι ιδέες και αντιλήψεις του Paulo Freire, όπου ο Gert Biesta στέκεται σε μία από τις μεγαλύτερες επιτεύξεις του, τη διαλογική εναλλακτική λύση. Σύμφωνα με αυτήν η χειραφέτηση δεν θεωρείται πλέον ως μια διαδικασία διατύπωσης της αλήθειας από τον δάσκαλο-χειραφετητή – η έννοια της «τραπεζικής εκπαίδευσης» του Freire. Γίνεται πια μια διαδικασία συλλογικής ανακάλυψης των καταπιεστικών δομών, διαδικασιών και πρακτικών, μια διαδικασία στην οποία ο δάσκαλος/εκπαιδευτικός και οι μαθητές/σπουδαστές τοποθετούνται ως «συν-υποκείμενα» (Freire , 1972, σ. 135).
Ο ίδιος ο Freire δίνει μια άλλη διάσταση στην έννοια της καταπίεσης, όπου ο καταπιεζόμενος λειτουργεί ως αντικείμενο των ενεργειών του καταπιεστή, ως μια πράξη αποσύνδεσης από την κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Έτσι, η καταπίεση νοείται ως μια διαδικασία «απo-ανθρωποποίησης» (dehumanization) που συντελείται όταν οι φυσικοί τρόποι των ανθρώπων να «υπάρχουν μέσω της πράξης» (being-in-praxis) διαταράσσoνται ή καταστέλλονται (στο ίδιο). Οπότε, η χειραφέτηση, υπό αυτό το πρίσμα, έχει στόχο την επανασύνδεση και αποκατάσταση μεταξύ καταπιεστή και καταπιεζόμενου, δασκάλου/εκπαιδευτή και μαθητή/εκπαιδευόμενου· ή, στο λεξιλόγιο του Freire: αποκατάσταση της πράξης (praxis).
Ο ρόλος του δασκάλου σε αυτήν τη διαδικασία είναι να δημιουργήσει προσοδοφόρο έδαφος για περισσότερο προβληματισμό και να υποκινήσει εκ νέου διαλογικές και στοχαστικές πρακτικές, οι οποίες αποσκοπούν στην ισορροπία και την αποκατάσταση της πράξης (praxis), στην επανασύνδεση των ανθρώπων με τον κόσμο. Έτσι, για τον Freire, επίσης, η χειραφέτηση περιλαμβάνει μάθηση – και περισσότερο, ίσως, παρά στο τραπεζικό μοντέλο της χειραφέτησης, πρόκειται για μια συνεχή και κατά μία έννοια διά βίου διαδικασία. Η μάθηση, πάντως, δεν είναι αναπαραγωγική, αλλά εποικοδομηστική ή παραγωγική, αν και εξακολουθεί να έχει έναν προσανατολισμό προς την αλήθεια. Σε αντίθεση με το μονολογικό μοντέλο, αυτή δεν είναι η αλήθεια που δίνεται από τον δάσκαλο στους μαθητές σχετικά με την αντικειμενική τους κατάσταση υποθέτοντας ότι οι μαθητές δεν είναι σε θέση να αποκτήσουν οι ίδιοι επίγνωση της κατάστασης αυτής.
Η αναφορά αυτη στον Freire γίνεται από το Biesta σε συνδυασμό με τον Foucault. Για αυτό και άλλα που εμπνέουν & προβληματίζουν, έρχεται ο Gert Biesta στην Ελλάδα σε μία ανοιχτή ομιλία στις 23.6.2023 στο Πανεπιστήμιο, στην Αθήνα και ένα workshop στις 24.6.2023 στην Πανεπιστημιούπολη (https://learninn.cce.uoa.gr/seminaria/o-gert-biesta-stin-ellada/).
*Στηριγμένο στη μετάφραση από Λιντζέρη Παρασκευά & Προφύρη Ιωάννα από το βιβλίο του Gert Biesta “Contemporary Theories of Learning”.
